 |
| Η Βασίλισσα της Νύχτας χύνει το μοναδικό πράγμα που θα μπορούσε να φέρει φως στην Ευρώπη που σκοτεινιάζει όλο και πιο πολύ, το γάλα! |
ΌΤΑΝ στο Πανεπιστήμιο μυηθήκαμε στο μουσικό θέατρο του Μότσαρτ, ο "Μαγικός Αυλός" είχε πάντα μια ξεχωριστή θέση στις παραδόσεις και κλόνισε το ενδιαφέρον μου κυρίως για το μασονικό του περιεχόμενο που γαργάλησε βασανιστικά την περιέργειά μου. Με αφορμή την παράδοση για τα τρία στάδια μύησης που προβλέπει το τελετουργικό στη δραματουργία του μουσικού αυτού θαύματος, με ερωτήσεις επιχείρησα να προκαλέσω κάποια ανάλυση της έννοιας του τεκτονισμού στην εποχή του Μότσαρτ, προκειμένου να προχωρήσω σε μια σύγκριση με τη σημερινή σημασία του - πάντα στη βάση όσων κυκλοφορούν στην αγορά των μύθων και της φαντασίας, αφού μόνο ένας αληθινά μυημένος μπορεί να γνωρίζει τι είναι σήμερα. Η απάντηση ήταν αποστομωτική και αποτρεπτική: ουδεμία σύγκριση υφίσταται ανάμεσα στον τεκτονισμό εκείνης της εποχής και τον σημερινό! Άραγε ο διδάσκων τότε γνώριζε επακριβώς; Πιθανόν, διότι συνεργαζόταν και με το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών! ... Έκτοτε, δεν ασχολήθηκα ποτέ ξανά με το θέμα, αλλά παρακολούθησα κάποιες αδιάφορες παραστάσεις της όπερας, χωρίς καμιά σκηνοθετική προσέγγιση να με διαφωτίσει τόσο σχετικά με τα έγκατα της μοτσάρτειας δημιουργίας όσο η αναγνωστική προσέγγιση του ιταλού εικονοκλάστη θεατρανθρώπου των ημερών μας Ρομέο Καστελούτσι, ο οποίος κυριολεκτικά επανασυνδέει την Τέχνη με την Επανάσταση!
Από τα βασικά γνωρίσματα του θεάτρου του Καστελούτσι είναι ο χειρισμός της σκηνής ως πεδίου αινιγμάτων-σημείων. Το τρομερό αυτό παιδί θεωρεί πως το θέατρο στέκεται απέναντι στον θεατή όπως η Σφίγγα στον Οιδίποδα για να τον υποβάλει στη δοκιμασία των ερωτήσεων. Κι όπως δεν είναι εύκολο να αντιμετωπίσεις το αίνιγμα, έτσι δεν είναι εύκολο να αντιμετωπίσεις και τον τρόπο που χειρίζεται ο Ρομέο τη θεατρική εικόνα. Όμως στην περίπτωση του "Μαγικού Αυλού", τα πράγματα είναι πιο σαφή χωρίς βέβαια η λειτουργία της συνθήκης του αινίγματος να ακυρώνεται ή, έστω, να αμβλύνεται. Το σύγχρονο θέαμα χωρίζει ο σκηνοθέτης σε δύο τμήματα, με το δεύτερο να καταλαμβάνει αισθητά μεγαλύτερη έκταση.
Στο πρώτο μέρος, εισαγωγική σκηνή δείχνει έναν περφόρμερ-εργάτη να προσπαθεί να σπάσει με σιδερένιο λοστό έναν οριζόντιο λαμπτήρα φθορίου για να αρχίσει η όπερα. Όταν τον πετυχαίνει, αρχίζει η περίφημη μουσική εισαγωγή που ορίζει τα τρία στάδια τονικότητας και μουσικοθεατρικής μύησης! Με μουσικό φόντο την εισαγωγή, περφόρμερ με στολές αντιχημικής ή αντιπυρηνικής (;) προστασίας μαζεύουν τον σπασμένο λαμπτήρα, τον διπλώνουν στο τρίχρωμο χαλί (κόκκινο, μαύρο, μπλε) και με χορευτικές κινήσεις απομακρύνουν τη μόλυνση. Η σκηνή μοιάζει με τηλεοπτικό διαφημιστικό σποτ! Είναι πασιφανής ο σχολιασμός της μεταμοντέρνας χρήσης της κλασσικής μουσικής σε εξωκαλλιτεχνικές δραστηριότητες, αλλά σίγουρα δεν πρόκειται μόνο γι` αυτό.
Και το πρώτο μέρος δεν είναι μια συμβατική βραδιά όπερας! Ή μήπως είναι; Τα πάντα λευκά: σκηνικά, κοστούμια εποχής Μότσαρτ, όλα συνθέτουν μια ολόλευκη εικόνα που προστατεύεται από λευκό και διάφανο παραπέτασμα που χωρίζει σκηνή και πλατεία. Για να μη μεταδοθεί η μόλυνση; Από ποια πλευρά σε ποια; Το σημαντικότερο όμως στοιχείο της σκηνοθετικής γλώσσας του Καστελούτσι είναι η χρήση διπλής διανομής. Εννοώ ότι όλα γίνονται διπλά ή, για να το θέσω καλύτερα, ό,τι γίνεται δεξιά γίνεται και αριστερά! Τραγουδάει ο Παμίνο δεξιά; Ένας δεύτερος Παμίνο ανοιγοκλείνει το στόμα αριστερά. Και τούμπαλιν! Αριστερά και δεξιά τα ίδια! Βρισκόμαστε στο κάτασπρο, "πεντακάθαρο" βασίλειο της πλουτοκρατίας, με τις πόρνες που χορεύουν διασκεδαστικά και τους μαύρους δούλους που κουνάνε παντοιοτρόπως φτερά. Χολιγουντιανός πληθωρισμός και αμείλικτος σχολιασμός. Οι τραγουδιστές δεν παίζουν θέατρο ως είθισται σε κλασικά ανεβάσματα της όπερας, αλλά τραγουδούν μετωπικά σε αντικατοπτρικά όπως είπαμε γκρουπαρίσματα! Τι πιο κλασικό όμως κι από αυτό; Από το μυαλό μου δεν ξεκολλάει η σκηνή από το "E la nave va" του Φελίνι όπου οι θεοί της όπερας τραγουδούν στο μηχανοστάσιο προς τέρψιν των εργατών που ρίχνουν κι άλλο κάρβουνο! Ο σκηνοθέτης καυτηριάζει την ελιτίστικη αντίληψη για την οπερατική τέχνη και τον σύγχρονο καπιταλιστικό κόσμο της εκμετάλλευσης! Οι τραγουδιστές και οι χορεύτριες κατεξοχήν άγονται από πολλές μικρές περιστροφικές πλατφόρμες-σκηνές με σκοπό τη σημείωση μιας αέναης ανακύκλησης του κόσμου αυτού. Και μπορεί να φαίνονται όλα λευκά και ολοκάθαρα, τίποτε όμως πιο σκοτεινά υποτονικό δεν υπάρχει από αυτή την αιώνια ανακύκληση του κόσμου των αφεντικών και των δούλων, τίποτε πιο κλασικό από την ίδια την κλασική μουσική συνοδεία του Μότσαρτ! Πίσω στο κέντρο, λευκή εικόνα προσώπου που μπορεί και να υποβάλλει την εντύπωση καπνού πυρηνικής έκρηξης! Διότι όλο το λευκό αυτό τμήμα μια καλλιτεχνική πυρηνική έκρηξη είναι μέσα στο πολυτελές θέατρο των Βρυξελλών όπου παίζεται!
Η λευκή βόμβα του πρώτου μέρους έδωσε μεγαλύτερες εκρήξεις στο δεύτερο που φτάνουν να ακουστούν στα πέρατα του σύμπαντος! Και εδώ εισαγωγική σκηνή, με τρεις μητέρες που συλλέγουν το γάλα από τα στήθη τους με μηχανήματα και το ρίχνουν σε διάφανο οριζόντιο σωλήνα που αντικατοπτρίζει τον λαμπτήρα της πρώτης εισαγωγής! Αυτός ο σωλήνας με το μητρικό γάλα θα φωτίζει μέχρι το τέλος τη σκηνή που τώρα είναι εργοτάξιο γήινου χρώματος (βλ. μπρεχτικό θέατρο). Όλοι οι επί σκηνής συντελεστές με ίδιες φόρμες εργασίας και περούκες. Είναι ο κόσμος του μόχθου, το περίφημο προλεταριάτο. Κι εδώ τρομακτική ομοιογένεια! Και με εκπληκτικό τρόπο η όπερα του Μότσαρτ γίνεται πλέον ένα έργο από προλετάριους για προλετάριους, μια όπερα μέσα στην όπερα!
Το καινούριο στοιχείο της σκηνοθεσίας είναι τώρα ότι εισάγει και αληθινά πρόσωπα της πραγματικότητας, μη καλλιτέχνες, χωρισμένα σε δύο ομάδες. Πρόσωπα τυφλά που νικούν το φως και πρόσωπα καμένα που νικούν τη φωτιά! Όλα τα πρόσωπα μπολιάζουν την όπερα με προσωπικές αφηγήσεις για τους τρόπους που τραυματίστηκαν παντοτινά και σοκάρουν. Ξεχωρίζω τα εκτιθέμενα εργατικά ατυχήματα διότι συνδέονται με την ιδεολογική διάσταση της σκηνοθεσίας. Ο Καστελούτσι δημιουργεί έτσι μια ένταση ανάμεσα στον πραγματικό κόσμο της σκηνής και τον μυθοπλαστικό της όπερας προκαλώντας μια νέα ανάγνωση του μοτσάρτειου αριστουργήματος! Και το κάνει με επιτυχία! Στην εξέλιξη της σκηνοθετικής δραματουργίας τυφλοί και καμένοι γνωρίζονται δια της αφής κι εγώ αναρωτιέμαι αν τελικά όλοι εμείς που έχουμε την όρασή μας βλέπουμε κανονικά...
Τίποτα όμως δεν κάνει τόσο μεγάλο θόρυβο όσο το φινάλε. Η βασίλισσα του σκότους θριαμβεύει: παίρνει το σωλήνα με το γάλα και το χύνει αριστερά. Ο σοφός Καστελούτσι προειδοποιεί για τα επικείμενα δεινά!
